Strona www stworzona w kreatorze WebWave.

           Zamek w Krupem – wsi położonej w województwie lubelskim, w gminie Krasnystaw – wybudowany został w XVI wieku z inicjatywy rodziny Orzechowskich – ówczesnych właścicieli dawnej siedziby Krupskich herbu Korczak.

           Pierwotnie znajdował się tutaj niewielki dwór obronny, wzniesiony przez Jerzego Krupskiego pod koniec XV wieku. Dziś niewiele wiemy o tej budowli, a pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1. połowy XVI stulecia.

           Budowa zachowanego do dziś kompleksu rozpoczęła się w ostatniej ćwierci XVI wieku. Głównym budowniczym był Paweł Orzechowski herbu Rogala – podkomorzy chełmski i starosta surażski, a także członek wspólnoty braci polskich, z którą związana była miejscowość Krupe. Za czasów Orzechowskich, w latach 1604–1608, miała również miejsce znaczna rozbudowa zamku. Z tego okresu pochodzi choćby jedno ze skrzydeł mieszkalnych, przedzamcze czy zachowana w dość dobrym stanie baszta zachodnia. Najstarsza część zamku została też wówczas przekształcona.

           Kolejnymi właścicielami warowni byli kolejno: dzierżawca Władysław Niemirycz (do 1648), Teofila Buczacka (do 1670), Rejowie (do 1782), Adam Mrozowicki (do 1795), Ignacy Kuczewski (do 1817), Wincenty Poletyłło (do 1820), Ewa Stamierowska (do 1821), Franciszek Ciesielski (do 1835), Michał Chmieleński (do 1849), następnie Smolińscy i na końcu Okulicz-Kozarynowie. Tym ostatnim zamek skonfiskowali komuniści na mocy dekretu z 1944 roku o Reformie Rolnej.

           Jak wiele innych zabytków, zamek w Krupem podupadł w XVII wieku na skutek najazdu Kozaków i potopu szwedzkiego. Potem trawiły go jeszcze dwa pożary. Po pierwszym (w 1665 roku) przejęli go Rejowie, którzy próbowali rewitalizować warownię (to wówczas powstał okoliczny dwór), ale po drugim (z 1794) odbudowa nikomu się już nie opłacała. Obie wojny światowe dokończyły dzieła zniszczenia.

           Zespół zamkowy usytuowany jest w malowniczej dolinie niewielkiej rzeczki – prawobrzeżnego dopływu rzeki Wieprz. Od północnego zachodu zamykają go stawy i rozlewiska rzeki, a od pozostałych stron odgrodzony jest pozostałościami fosy. Kompleks, posadowiony na planie zbliżonym do kwadratu, składa się z zamku właściwego i podzamcza, tworzących niegdyś zamkniętą warownię. Całość jest murowana z kamienia i cegły, otoczona pozostałościami murów obronnych z bastejami w narożnikach.

           Główny wjazd – z mostem zwodzonym i bramą – znajdował się od strony północno-wschodniej i prowadził na przedzamcze. Wchodziło się tędy na dziedziniec z budynkami gospodarczymi i ogrodami, które poprzedzały zamek właściwy, otoczony suchą fosą wewnętrzną.

           Do dziś zachował się czytelny narys kurtyn i bastei oraz większe fragmenty niektórych z nich, np. dwie ściany bastei północno-wschodniej, a także pozostałości po fosie. Kamienne mury od zewnętrznej strony pokryto cegłą licówką i wsparto skośnymi szkarpami, a od wewnętrznej – murem oporowym. W zachowanych ruinach możemy odnaleźć resztki kanałów wentylacyjnych, otworów strzelniczych, otworów prowadzących na ganki kurtyn oraz ślady po belkach ganku.

           Najlepiej zachowaną część kompleksu stanowi zamek właściwy – piętrowy, z wysokimi piwnicami, posadowiony na platformie o kształcie zbliżonym do prostokąta. Znajduje się on w zachodniej części założenia i jest włączony w obwód murów obronnych. W narożu przylega do niego dobrze zachowana, sześcioboczna, trójkondygnacyjna baszta w stylu manierystycznym. Znajdziemy tam ślady sklepienia z lunetami, boniowane otwory okienne, węgary ceglanego kominka czy dekoracyjne wsporniki sklepień.

           Zamek składał się z dwóch ułożonych prostopadle skrzydeł mieszkalnych, obejmujących dziedziniec wewnętrzny. Jego najstarszą część stanowi skrzydło północno-zachodnie, zbudowane w stylu renesansowym, z charakterystyczną, wysuniętą na dziedziniec częścią ryzalitową, zwieńczoną piękną attyką. Wprawne oko wśród ruin uchwyci dawny podział na pomieszczenia, ślady dużego kominka, pozostałości kamiennej półkolumny i ceglanego filaru, a także galerii arkadowej, schodów, sklepień kolebkowych czy stropów.

           Elewacja tej części charakteryzuje się nieregularnym rozmieszczeniem otworów okiennych i nadgryzionym zębem czasu, ale wciąż cieszącym oko murem attykowym. Na uwagę zasługują także dwa duże, sklepione łukowo otwory – pozostałość po galeriach lub może loggii prowadzącej do zachodniej baszty.

           Skrzydło południowo-zachodnie wybudowane zostało później, zapewne w latach 1604–1608, w stylu manierystycznym. Jest ono dużo regularniejsze w swej formie ze względu na rytmiczne rozmieszczenie okien. Stanowi też najbardziej dekoracyjną z zachowanych części zamku. Boniowane obramienia okienne, gzyms kordonowy między parterem i piętrem, lizeny, fryzy sgraffitowe o motywach wici roślinnej, cokół zwieńczony zdobną w sterczyny i woluty attyką – te wszystkie elementy są pamiątką po niegdysiejszej świetności zamku.

           Od lat 60. XX wieku podejmowane są próby rewitalizacji wyjątkowej fortyfikacji w Krupem. Niektóre z elementów, jakie możemy dziś podziwiać – np. wewnętrzne przypory, stabilizujące pozostałości murów obwodowych – są efektem rekonstrukcji. To jednak zdecydowanie za mało, by uchronić zabytek przed niszczycielskim działaniem czasu i – niestety – odwiedzających go osób.

                                                                                                                   tekst opracowała Justyna Kozłowska

źródła:

Tomasz Jurasz: Zamki i ich tajemnice. Warszawa 1972.

Irena Rolska-Boruch: Murowane zamki i dwory w ziemi chełmskiej w wiekach XVI i XVII.

Irena Rolska-Boruch: "Domy pańskie" na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczesnego baroku.